Đau miệng do xạ trị ( thường là tình trạng viêm niêm mạc miệng ) là tác dụng phụ phổ biến, gây khó khăn cho việc ăn uống. Dinh dưỡng đúng cách có thể giúp bệnh nhân duy trì năng lượng, tăng cường khả năng phục hồi nhanh và giảm thiểu triệu chứng đau miệng. Sau đây là một số gợi ý về dinh dưỡng cho bệnh nhân gặp tình trạng này:

1. Ưu tiên thực phẩm mềm và dễ nuốt

• Cháo, súp, bột yến mạch: Những món ăn mềm, dễ nuốt sẽ ít gây đau và dễ tiêu hóa. Cháo có thể bổ sung thêm các thành phần giàu dinh dưỡng như thịt băm, trứng, rau củ nghiền.
• Khoai tây nghiền, trứng luộc chín, và sữa chua: Các món ăn này mềm, dễ tiêu và cung cấp nhiều protein, giúp hỗ trợ duy trì khối cơ.
• Trái cây mềm hoặc nghiền nhuyễn: Chuối, bơ, lê chín hoặc trái cây làm thành sinh tố sẽ cung cấp vitamin và khoáng chất mà không gây kích ứng miệng.

2. Tránh thực phẩm gây kích ứng

• Không ăn thực phẩm cay, chua hoặc nhiều muối: Chúng có thể làm tăng cảm giác đau và kích ứng niêm mạc miệng. Cần hạn chế các thực phẩm có tính axit cao như cam, chanh, cà chua.
• Không dùng thực phẩm quá nóng hoặc quá lạnh: Nên để thức ăn ở nhiệt độ vừa phải, mát để tránh làm tổn thương vùng miệng nhạy cảm.

3. Bổ sung đầy đủ chất dinh dưỡng

• Đạm ( protein ): Protein rất quan trọng cho quá trình tái tạo tế bào và lành vết thương. Các nguồn protein mềm như đậu hũ, trứng, sữa giàu đạm và các loại đậu đã được ngâm mềm sẽ là những lựa chọn tốt.
• Carbohydrate: Cháo, mì ống mềm, bún và bánh mì mềm sẽ cung cấp năng lượng mà không gây kích ứng.
• Chất béo lành mạnh: Bơ, dầu oliu, và các loại hạt nghiền mịn là nguồn chất béo lành mạnh giúp tăng năng lượng cho cơ thể.
• Vitamin và khoáng chất: Nên bổ sung rau củ nghiền hoặc nấu mềm, hoặc có thể dùng thêm các sản phẩm bổ sung ( dưới sự hướng dẫn của bác sĩ ) để đảm bảo đủ vi chất dinh dưỡng.

4. Đảm bảo cung cấp đủ nước và giữ ẩm cho miệng

• Uống nước thường xuyên để duy trì độ ẩm cho miệng. Có thể dùng thêm nước ép rau củ ít axit hoặc trà thảo dược không chứa caffeine.
• Nước súc miệng hoặc kem giữ ẩm miệng có thể được sử dụng để giảm khô miệng. Bệnh nhân nên tránh các loại nước súc miệng có chứa cồn vì có thể gây kích ứng.

5. Sử dụng thực phẩm chức năng bổ sung nếu cần

• Bột protein hoặc thức uống dinh dưỡng bổ sung: Các loại bột protein, đặc biệt là các loại không có đường và không gây kích ứng, sẽ là lựa chọn tốt khi bệnh nhân khó ăn đủ lượng protein qua thực phẩm.
• Vitamin D và các vitamin nhóm B và kẽm: Các loại vitamin này hỗ trợ hệ miễn dịch và khả năng lành vết thương, đặc biệt khi chế độ ăn bị hạn chế do đau miệng.

6. Lưu ý thêm

• Ăn thành nhiều bữa nhỏ: Thay vì ba bữa lớn, có thể chia thành các bữa nhỏ để giảm áp lực ăn uống và hỗ trợ tiêu hóa tốt hơn.
• Cân nhắc tham khảo ý kiến chuyên gia dinh dưỡng: Để đảm bảo bệnh nhân nhận được cung cấp các chất dinh dưỡng cần thiết và hỗ trợ phục hồi tốt nhất, việc tham khảo ý kiến của chuyên gia dinh dưỡng hoặc bác sĩ điều trị là cần thiết.

Những hướng dẫn trên sẽ giúp bệnh nhân duy trì dinh dưỡng tốt trong quá trình xạ trị và giảm thiểu tác động của đau miệng đối với việc ăn uống.

Dưới đây là thực đơn mẫu phù hợp với khẩu vị người Việt Nam

Thực đơn tập trung vào các món ăn mềm, dễ tiêu hóa và nhẹ nhàng cho bệnh nhân bị đau miệng do xạ trị.

Bữa sáng

• Cháo trắng với một ít thịt băm và rau củ nghiền ( như bí đỏ hoặc cà rốt ) để bổ sung dinh dưỡng. Có thể thêm một ít dầu mè hoặc dầu oliu để tăng thêm vị béo nhẹ và năng lượng.
• Sữa đậu nành hoặc sữa ngũ cốc ( như sữa hạt điều, hạt sen ) ấm, không đường hoặc ít đường, để dễ uống và cung cấp protein thực vật.

Bữa phụ sáng

• Sinh tố bơ chuối: Bơ và chuối mềm, dễ xay nhuyễn, giúp bổ sung chất béo lành mạnh và vitamin.
• Sữa chua nếp cẩm ( sữa chua không đường và nếp cẩm nấu mềm ) để dễ tiêu hóa và cung cấp probiotic tốt cho hệ tiêu hóa.

Bữa trưa

• Cháo cá ( cá hồi hoặc cá basa ): Cá được nấu nhừ, bỏ xương và xay nhuyễn để dễ ăn. Nấu cháo với một ít hành lá và ít gừng xắt lát ( chọn loại gừng ít vị cay ) để tăng hương vị nhưng không gây kích ứng.
• Canh rau củ hầm nhừ: Nấu canh từ bí đỏ, khoai lang và cà rốt, hầm mềm rồi lọc lấy nước để uống cùng cháo hoặc ăn như một món súp.

Bữa phụ chiều

• Đậu hũ non hấp hoặc ăn sống với ít nước tương pha nhạt để tránh gây đau miệng. Đậu hũ mềm, giàu protein và dễ tiêu.
• Sữa ngô ( bắp ) tự nấu: Bắp ngô non xay mịn, nấu với nước, có thể thêm chút đường hoặc uống nguyên vị để dễ tiêu hóa và ấm bụng.

Bữa tối

• Cháo gà xé với rau củ: Cháo gà được nấu nhuyễn, thêm thịt gà xé sợi nhỏ và các loại rau như bí đỏ hoặc đậu xanh đã nghiền. Có thể thêm chút dầu mè để tăng vị thơm ngon.
• Đậu đen hầm nhừ hoặc đậu xanh hầm nhừ: Nấu đậu thật mềm và xay nhuyễn thành súp, vừa bổ sung đạm thực vật vừa dễ ăn.

Bữa phụ tối

• Bánh flan trứng hoặc bánh custard: Đây là món tráng miệng mềm, dễ nuốt và giàu dinh dưỡng, có thể dùng làm bữa phụ để cung cấp thêm protein và năng lượng.
• Một ly sữa giàu đạm có vị ít ngọt sẽ giúp bổ sung thêm vitamin, khoáng chất và đạm cho cơ thể.

Gợi ý bổ sung

• Uống nước ở nhiệt độ mát thường xuyên trong ngày và có thể uống thêm nước ép rau củ ít axit ( như nước ép táo hoặc nước rau má nhà làm, nước dừa... ).
• Tránh thực phẩm quá nhiều gia vị, nhiều dầu mỡ hoặc có tính axit để không làm tăng cảm giác đau.
• Chia nhỏ bữa ăn thành 5–6 lần trong ngày để giảm áp lực ăn nhiều cùng lúc và giúp cơ thể dễ tiêu hóa hơn.

Lưu ý khi sử dụng thực đơn

• Tùy chỉnh độ đặc hoặc lỏng của món ăn: Tùy thuộc vào mức độ đau miệng, các món ăn có thể được xay mịn hoặc làm lỏng hơn để dễ nuốt.
• Đảm bảo uống đủ nước: Ngoài các món ăn mềm, hãy bổ sung thêm sữa, nước ép trái cây, các loại nước cung cấp thêm điện giải-khoáng chất và uống nước thường xuyên để giữ ẩm cho cơ thể.
• Chia bữa ăn thành nhiều lần trong ngày: Ăn thành 5–6 bữa nhỏ giúp giảm áp lực cho miệng và dạ dày.

Thực đơn này không chỉ dễ tiêu hóa mà còn phù hợp với khẩu vị truyền thống Việt Nam, giúp bệnh nhân cảm thấy dễ chịu và bớt căng thẳng trong quá trình ăn uống.

Hy vọng những gợi ý trên sẽ giúp ích cho bạn trong việc chăm sóc dinh dưỡng cho bệnh nhân bị đau miệng do xạ trị./.